Angela Kennedy, geredigeerd door Pam Weintraub. Aeon, 18 november 2015.
Angela Kennedy is universiteitslector en onafhankelijk onderzoeker in het vakgebied sociologie. Haar recentste boek is Authors of our own Misfortune? The Problems with Psychogenic Explanations (2012). [Scheppen we ons eigen ongeluk? De valkuilen van psychogene verklaringen, nvdr] Ze woont in Londen.
Het geloof dat fysieke ziekte psychosomatisch kan zijn, of veroorzaakt door de geest, is altijd al verleidelijk geweest, en spreekt tot de verbeelding van
zowel dokters als schrijvers. Dit soort diagnoses vinden we terug in de medische literatuur van dokters in het Tudortijdperk in het 16de-eeuwse Engeland,
maar ook in Molières De Ingebeelde Zieke (1673) en in de vaak zinnenprikkelende omschrijvingen van ‘hysterie’ door de Franse neuroloog Jean-Martin
Charcot en zijn collega’s in het Salpêtrière-hospitaal in het 19de-eeuwse Parijs, om nog te zwijgen van de 20ste-eeuwse schrijfsels van Sigmund Freud, die
ooit les kreeg van Charcot. Literaire personages die ziek worden van hun gedachten, bevolken de gotische, esthetische genres van auteurs als Henry James,
wiens zus Alice werd beschouwd als ‘hysterisch’. Hedendaagse ad-hoc-herlevingen van het concept hysterie, nu conversiestoornis genoemd, worden vaak
gediagnosticeerd door dokters en aanvaard door patiënten, zoals bijvoorbeeld de schrijfster Siri Hustvedt, die beschreef hoe haar psychische stress zich
manifesteerde op een zeer invaliderende lichamelijke manier, in de memoire
Een geschiedenis van mijn zenuwen
(2010).
Het gaat misschien in tegen het buikgevoel om sceptisch te staan tegenover denkbeelden die cultureel en medisch zo diepgeworteld zijn. Maar mijn onderzoek
duidt erop dat er gevaar schuilt in psychogene verklaringen voor fysieke aandoeningen. Ze omvatten tal van warrige ideeën, redeneringsfouten en
fundamentele methodologische problemen, en hun bewering ‘wetenschappelijk’ te zijn is vaak niet meer dan een schertsvertoning. Dit soort verklaringen
vormen een ‘God van de gaten’-theorie, waarbij fictieve, soms magische verhaallijnen doorsijpelen in medische redenering, overal waar er een kennisleemte
bestaat. Ze bevatten bevooroordeelde aannames over mensen en hoe die hun slechte gezondheid ervaren.
Toch komt de bewering dat fysieke ziekte toe te schrijven is aan psychosociale stress belachelijk vaak voor, zowel in de populaire media als in de medische
literatuur. Dit zijn enkele ziektes die als dusdanig beschreven worden: hoge bloeddruk; huidklachten; migraine; menstruatiestoornissen; kankers; multiple
sclerose; lepra; ziekte van Lyme; myalgische encefalomyelitis; ziekte van Parkinson; diabetes; hoofdpijn; migraine; buikpijn; problemen met vruchtbaarheid
en groei; gastro-intestinale stoornissen; problemen met het immuunsysteem; vermoeidheid; hypothyreoïdie; hart- en vaatziekten; griep en verkoudheid. De
veelheid aan aandoeningen die zogezegd veroorzaakt worden door psychosociale stress doet alarmbellen afgaan bij een kritische wetenschappelijke
onderzoeker.
Eén logische denkfout in dit soort redenering is dat stresserende gebeurtenissen en omstandigheden op zich alomtegenwoordig zijn in het leven. De Britse
psychiater Eliot Slater begreep dit in 1965, toen hij zei: “Spijtig genoeg moeten we onder ogen zien dat ellende, onenigheid, angst en frustratie zo vaak
voorkomen in elke levensfase, dat het feit dat ze zich voordoen net rond het moment van het begin van een ziekte niet erg veel betekenis heeft.”Zelfs
positieve gebeurtenissen of omstandigheden kunnen stresserend zijn.
Meer nog, herinneringen aan stresserende gebeurtenissen zijn soms onbetrouwbaar, vooral als het oprakelen van die zelfgerapporteerde gebeurtenissen
beïnvloed wordt door de verwachtingen van de onderzoekers. Personen of families die aan een ziekte hebben geleden met een onduidelijke of mysterieuze
oorzaak zijn misschien meer geneigd om een causaal verband te leggen met negatieve levenservaringen. Een studie uit 1960, bijvoorbeeld, vond dat ouders van
kinderen met het syndroom van Down vaker melding maakten van ‘shocks’ tijdens de zwangerschap dan controlepersonen. Dit terwijl syndroom van Down een
genetische ziekte is die begint bij de verwekking (maar dit was ten tijde van de studie nog niet geweten). Ironisch genoeg zou het kunnen dat ‘gezonde’
controlepersonen geneigd zijn om negatieve levensomstandigheden minder vaak te rapporteren, en hun vaardigheid om hun omstandigheden te controleren te hoog
in te schatten. Zieke mensen daarentegen zijn meer geneigd om negatieve gebeurtenissen te melden, waaruit onderzoekers vervolgens de foute conclusie
trekken dat ze onrechtstreeks in verband staan met de ziekte zelf.
Psychologische tegenslag op één hoop gooien met ziekte is tegenwoordig het thema van heel wat boeken, zoals
Childhood Disrupted
(2015) van Donna Jackson Nakazawa, waarvan een fragment op Aeon staat. Nakazawa schreef specifiek over mensen die een slechte kindertijd doorgemaakt
hebben, nl. over de groep die gevolgd werd door de Amerikaanse CDC
en hun partners, in hun grootschalige langetermijnstudie over Negatieve Ervaringen in de Kindertijd. De studie heeft misschien goede bedoelingen, maar
lijdt aan dezelfde problemen van het alles-op-één-hoop-gooien, en zal waarschijnlijk gebruikt worden om de schuld in de schoenen van het slachtoffer te
schuiven.
De tendens om zomaar te aanvaarden dat er een vaag mechanisme bestaat waarlangs de geest zogezegd ziekte produceert, heeft zijn weerslag op de taal die we
gebruiken om het proces te omschrijven: knoppen, zwarte dozen en hypothalamus-hypofyse-bijnierassen zijn maar enkele voorbeelden. Deze termen hebben weinig
betekenis. In dit stadium van wetenschappelijk onderzoek bestaan er nog steeds geen nader toegelichte, geverifieerde fysiologische mechanismen van
psychosociale stress die specifieke ziektes – van kanker tot een verkoudheid – kunnen veroorzaken.
Een kwalijke versie van deze stelling is dat bepaalde ‘persoonlijkheidstypes’ misschien wel een hoger risico hebben op het ontwikkelen van bepaalde
ziekten. Zo wordt de ‘Type A-persoonlijkheid’ geacht meer kans te hebben op hart-en vaatziekten. Maar het verband tussen dit subjectief afgeleid
persoonlijkheidstype en cardiovasculaire aandoeningen is zwak. Onlangs werden andere persoonlijkheidstypes in verband gebracht met cardiovasculaire
disfunctie, zoals bijvoorbeeld de ‘Type D’- of ‘pessimistische’ persoonlijkheid. Dit geeft aan dat elke reactie van een ziek persoon die door anderen
subjectief als ‘negatief’ gezien wordt, het risico loopt om beschouwd te worden als pathologisch en als veroorzaker van de ziekte.
Nog een ander type, voorgesteld als beïnvloeder van borstkanker, is de ‘conflictvermijder’. Niet-competitieve en meegaande vrouwen, die harmonieuze
persoonlijke relaties hebben, worden tot deze categorie geteld. Van vrouwen met borstkanker die ‘onbereidwillig en strijdlustig’ zijn, wordt beweerd dat ze
langer overleven dan de ‘brave’ en ‘passieve’ patiënten. Als je deze veronderstelling extreem logisch toepast, zal de vrouw met ‘Type A-persoonlijkheid’
misschien gevrijwaard blijven van borstkanker, maar zal ze wel sterven aan hart- en vaatziekte.
Bovenop de psychogene afwijzing – waarbij fysieke klachten niet onderzocht of behandeld worden – doen psychogene verklaringen de persoonlijkheid van een
patiënt af als ziekelijk en zorgen ze ervoor dat de patiënt zichzelf de schuld geeft.
Dit zorgt voor ernstige ethische problemen. Is het gerechtvaardigd om, bijvoorbeeld, tegen een vrouw te zeggen dat borstkanker overleven of eraan sterven
afhangt van minder ruziën en meer praten, of haar ‘persoonlijkheid’ te veranderen, terwijl er geen bewijs is voor dat soort ideeën? In dezelfde lijn:
moeten mannen en vrouwen met hart- en vaatziekten, die bestempeld worden als ‘Type A’ of ‘Type D’ (pessimist), echt nóg meer psychosociale stress ervaren
door hen te doen geloven dat die persoonlijkheidskenmerken hun gezondheid hebben geschaad?
Ondanks de verleidelijke idee van psychogene verklaringen voor fysieke ziekte, wordt de vaak geuite stelling dat ‘onze gedachten ons ziek maken’ niet
ondersteund door bewijs. Het krioelt van de denkfouten, en brengt schade toe aan de mensen waarop deze ideeën worden toegepast.
© Aeon. Vertaling Abby, redactie Zuiderzon, ME-gids.
- Conversatie op Aeon: Is het tijd om zich te ontdoen van het idee van psychosomatische ziekten?
Eén reactie